نوروفیدبک چیست و چگونه انجام می‌شود؟

نوروتراپی مجموعه‌ای از روش‌های درمانی نوروفیزولوژیک مبتنی بر تکنیک‌های اصلاح عملکرد مغز است. این تکنیک‌ها شامل روش‌های نوروفیدبک، بیوفیدبک، تحریک الکتریکی فراجمجمه‌ای و تحریک‌های مغناطیسی فراجمجمه‌ای می‌باشند.

نوروفیدبک یک روش غیر تهاجمی بوده و به مراجع این امکان را می‌دهد که با قدرت خود مغز، امواج مغزی را به حالت طبیعی برگرداند و در آن به فرد آموزش داده می‌شود که به امواج مغزی خود مسلط شود.

نوروفیدبک در اصل نوعی بایوفیدبک محسوب می‌شود، که در آن با استفاده از ثبت امواج EEG و دادن بازخورد عصبی به فرد، خود تنظیمی یا به اصطلاح Brain self-regulation اتفاق می‌افتد.

در ادامه بیشتر با طرز کار دستگاه نوروفیدبک آشنا خواهیم شد.

الکتروانسفالوگرام

مغز انسان دارای میلیاردها سلول عصبی است. سلول ها برای برقراری ارتباط، پیام های عصبی رد و بدل می کنند. این پیام های عصبی ماهیت الکتریکی- شیمیایی دارند. بیشتر ماهیت الکتریکی مد نظر است که به آن سیگنال الکتریکی گفته می‌شود. 

برای آنکه سیگنال‌های الکتریکی مغز ثبت شوند، از دستکاه EEG یا Electroencephalography استفاده میکنیم. EEG با استفاده از الکترود‌هایی که روی سطح سر قرار می‌گیرد، سیگنال‌های الکتریکی مغز را ثبت می‌کند.

سیگنال‌هایی که توسط الکترودها دریافت می‌شوند، تقویت شده و نویز از آنها حذف می‌شود و در نهایت این سیگنال‌های دریافتی چاپ می‌شوند. به آنچه که روی کاغذ ثبت می‌شود، الکتروانسفالوگرام گفته می‌شود.

مشخصات تکنیکال دستگاه EEG

• رزولوشن: رزولوشن به معنای وضوح و کیفیت است که مناسب‌ترین رزولوشن ۲۴ بیت می‌باشد.
• نرخ نمونه برداری: نرخ نمونه برداری یا Sample rate به معنای سرعت ضبط سیگنال مغزی می‌باشد، هرچه این مقدار بیشتر باشد به این معناست که سیگنال بیشتری در واحد زمان ضبط شده است. مناسب‌ترین نرخ ۲ کیلوهرتز است.
• سطح نویز: سطح نویز یا Noise Level به معنای میزان خطای سیگنال اندازه‌گیری شده از مغز است، که بر اثر نویز داخلی دستگاه ایجاد شده است. مناسب‌ترین نویز ۲ میکرو ولت می‌باشد.

نحوه ثبت سیگنال در دستگاه EEG

جریان الکتریکی که بر اثر فعالیت نورون‌ها در مغز ایجاد شده است، به سطح جمجمه می‌رسد، که این فعالیت الکتریکی بسیار ضعیف می‌باشد. دستگاه EEG از طریق الکترودهایی که روی سطح سر قرار می‌گیرد، این فعالیت را ثبت و در قالب امواج مغزی نشان می‌دهد. سپس امواج مغزی با یک الگوی مشخص سینوسی در نوار مغزی نشان داده می‌شوند. پزشک معالج به دنبال یک الگوی نامنظم در نوار مغزی می‌گردد. زیرا وجود الگوهای نامنظم، می‌تواند نشان دهنده تشنج و یا دیگر اختلالات و بیماری‌های مغزی باشد.

انواع امواج مغزی انسان

مغز انسان هرچه فعال‌تر باشد، فرکانس امواج مغزی بیشتر می‌باشد. در حالت بیداری و هوشیاری، بیشترین فرکانس و در حالت کما و بیهوشی، کمترین فرکانس مشاهده می‌شود. امواج مغزی انسان بر اساس فرکانس به پنج دسته تقسیم می‌شوند:

• امواج دلتا: کمترین موج ثبت شده مغزی انسان است، که همان چیزی است که در خواب عمیق تجربه می‌کنیم. امواج دلتا حین فعالیت‌های ناخوداگاه اعضای بدن مثل هضم غذا و تنظیم ضربان قلب، دیده می شوند. میزان بالای این امواج نشان‌دهنده مشکلات یادگیری، عدم توانایی فکر کردن و میزان بالای این امواج نشان‌دهنده مشکلات مغزی است. امواج دلتا کمتر از ۴ هرتز هستند.
• امواج تتا: امواج تتا، بیانگر یک حالت ذهنی می‌باشد، که بیشتر شبیه خیال‌پردازی است. این امواج در ناحیه گیجگاهی دیده می‌شوند. در لحظات اولیه خواب، امواج مغز در حالت تتا قرار می‌گیرند. در حالت تتا، شما بخشی از هوشیاری خود را از دست می‌دهید و در واقع در حالتی مانند خواب سبک فرو می‌روید، یا به اصطلاح خواب و بیدار هستید. میزان بالای این امواج نشان‌دهنده افسردگی، هایپراکتیویتی و میزان پایین این امواج نشان‌دهنده اضطراب واسترس می‌باشد. امواج تتا بین ۴ الی ۷ هرتز است.
• امواج آلفا: امواج آلفا دارای دامنه بزرگتری هستند، که به طور کلی نشان‌دهنده حالت آرامش همراه هستند؛ مثلا اگر افراد چشمان خود را ببیندند و شروع به تصور چیزهای آرامش بخش کنند، در کمتر از نیم دقیقه این امواج افزایش می‌یابند. میزان بالای این امواج نشان‌دهنده خیال‌بافی و عدم توانایی در تمرکز و میزان بالای این امواج نشان‌دهنده اضطراب، استرس بالا، مشکلات خواب و وسواس است. امواج آلفا بین ۷ تا ۱۲ هرتز است.
• امواج بتا: این امواج با وضعیتی از فعالیت ذهنی و فکری در ارتباط هستند و عمدتا در هنگام بیداری و طی انجام فعالیت‌های هوشیارانه دیده می‌شوند. میزان بالای این امواج نشان‌دهنده اضطراب، استرس و میزان پایین این امواج، نشان‌دهنده ADHD، خیال‌بافی و افسردگی است. امواج بتا در بازه ۱۲ تا ۳۰ هرتز هستند.
• امواج گاما: سریع‌ترین موج مغزی که به مغز در پردازش و مرتبط کردن اطلاعات و توجه کمک می‌کند. اهمیت این امواج در یادگیری، حافظه و پردازش است. میزان بالای این امواج نشان‌دهنده اضطراب و تحریک پذیری بالا و میزان پایین، نشان‌دهنده افسردگی، اختلالات یادگیری و ADHD است. امواج گاما در بازه ۳۰ تا ۵۰ هرتز هستند.

EEG برای تشخیص چه بیماری‌هایی به کار می‌رود؟ 

از این دستگاه برای تشخیص بیماری‌های زیر استفاده می‌شود:

• صرع
• ضربه به سر
• انسفالیت(التهاب مغز)
• تومور مغزی‌
• انسفالوپاتی(بیماری که موجب اختلال در عملکرد مغز می‌شود.)
• مشکلات حافظه
• اختلالات خواب
• سکته مغزی
• زوال عقل
• آبسه مغزی
• اختلالات دژنراتیو(آلزایمر یا پارکینسون)
• سردرد
• فلج مغزی

روش‌های تشخیص اختلالات

عموما از یکی از این ۳ روش زیر برای تشخیص اختلال و طراحی روند درمان استفاده می‌شود:

• معاینه بالینی: در این حالت برای تشخیص اختلال، تمرکز بر معاینه بالینی و شنیدن شرح حال و گرفتن یک سیگنال مغزی از بیمار است. به دلیل مشابهت علایم در یک سری از اختلالات، دقیق نبودن شرح حال بیمار و همینطور امکان ابتلای بیمار به چند اختلال، این روش قابل اعتماد نیست.
• استفاده از Clinical-Q: در این حالت، سیگنال گرفته شده از شخص، با دیتابیس نرمال Clinical-Q مقایسه می‌شود و وضعیت فرد برای بعضی از اختلالات نسبت به جامعه نرمال سنجیده می‌شود. فرایند مقایسه با دو کانال EEG انجام می‌شود و دیتابیس کلینیکال کیو محدود است. این روش از حالت قبل دقیق‌تر بوده، اما همچنان دقت بالایی ندارد.
• استفاده از نقشه رنگی مغزی QEEG: در این حالت سیگنال گرفته شده از شخص، با دیتابیس نرمال نروگاید مقایسه می‌شود. فرایند مقایسه با حداقل ۱۹ کانال EEG انجام می‌شود و با توجه به قدرت دیتابیس نوروگاید و نشان دادن نتیجه مقایسه در باندهای فرکانسی، دقیق‌ترین حالت برای تشخیص اختلالات است.

نوروفیدبک چگونه انجام می‌شود؟ طرزکار دستگاه نوروفیدبک

از طریق دستگاه EEG و الکترودهایی که روی سطح سر بیمار قرار می‌گیرد، سیگنالهای الکتریکی فرد ثبت می‌شود. نرم افزار نوروفیدبک در سیستم پزشک وجود دارد. با توجه به بیس لاین شخص و معاینه بالینی، پزشک تشخیص خود را انجام می‌دهد. با توجه به نوع اختلال تشخیصی، درمانگر باندهای فرکانسی فرد را جدا نموده و روی آنها شرط می‌گذارد. 

برای مثال شخصی که مبتلا به اختلال ADHD می‌باشد، باید روی دو باند تتا و بتا شخص کار شود. باند فرکانسی تتا فرد مبتلا به ADHD بالا و  باند فرکانسی بتا پایین می‌باشد. از جمله شرط‌هایی که برای این مورد برقرار می‌کنیم، این است که اگر بتواند از آستانه‌های شرطی که تعریف کردیم، باند فرکانسی تتا را پایین بیاورد و باند فرکانسی بتا را بالا ببرد، برای فرد یک ریوارد یا جایزه در نظر می‌گیریم. این جایزه میتواند به صورت پخش یک فیلم یا حرکت ربات باشد.

با توجه به نوع و شدت اختلال، تعداد جلسات درمانی برگزار می‌گردد. پس از گذراندن جلسات درمانی، باندهای فرکانسی تنظیم شده و Brain self-regulation اتفاق می‌افتد.

بهترین سن برای نوروفیدبک تراپی

سن مناسب نوروفیدبک، سنین 6 سال به بالا میباشد. بهترین سن درمان برای کودکان مبتلا به اختلال ADHD و LD در دبستان میباشد. 

نوروفیدبک برای درمان چه بیماری‌هایی مناسب است؟

 معمولا از نوروفیدبک برای درمان بیماری‌های زیر استفاده می‌شود:

• ADHD
• جلوگیری از عود در سوء مصرف مواد
• اختلال‌های اضطرابی مثل استرس پس از سانحه
• کمبود توجه
• ناتوانی‌های یادگیری
• افسردگی
• مدریت استرس
• میگرن
• اختلال در خواب

چه عواملی بر روی نتایج نوروفیدبک موثر هستند؟

عوامل زیر می‌توانند بر روی نتایح نوروفیدبک تراپی تاثیر بگذارند:

• زمان اقدام به درمان
• نوع و شدت اختلال
• میزان همکاری فرد با درمانگر

مدت زمان جلسات درمانی نوروفیدبک

معمولا تعداد جلسات درمانی با توجه به شدت اختلال بین ۳۰ الی ۴۰ جلسه می‌باشد، که در بعضی از موارد کمتر و در بعضی از موارد تعداد جلسات بیشتر می‌باشد.

آیا روش درمانی نوروفیدبک عوارض خاصی به دنبال دارد؟

تاکنون هیچ آثاری مبنی بر منفی بودن و داشتن خطرهای احتمالی برای نوروفيدبک گزارش نشده است و بدبینانه‌ترین حالت این است که شخص مقاوم به درمان با نوروفیدبک باشد. 

لورتا نوروفیدبک چیست؟

جدیدترین و موثرترین روش نوروفيدبک، لورتا نوروفیدبک است که روی عمق مغز کار می‌کند. این روش بر مبنای تعیین منبع سیگنال‌ها است و روی عمق مغز کار می‌کند. در این روش آنالیز و محاسبات روی نواحی برودمن انجام می‌شود و به این خاطر دقیق‌ترین نوع نوروفيدبک است، که علاوه بر تاثیر پذیری درمان، سرعت درمان هم بالاتر است.

در چه اختلالاتی لورتا از نوروفیدبک معمولی موثرتر است؟

• بیش فعالی
• اوتیسم
• هذیان
• اعتیاد
• میگرن
• تکانشگری

نوروفیدبک بر روی چه اختلالاتی به خوبی جواب می‌دهد؟

در سال ۲۰۱۶ انجمن سایکوفیزیولوژی آمریکا بررسی کرد، که نوروفیدبک روی کدام اختلالات،  به خوبی جواب می‌دهد. بر طبق این بررسی، اختلال‌های ADHD و LD  که سطح اثر بخشی نوروفیدبک در آنها از ۵ نمره، ۵ است، درمان کاملا موثر و اختصاصی است. همچنین در اختلال‌های استرس، صرع، میگرن سطح اثر بخشی نوروفیدبک از ۵ نمره، ۴ است، یعنی درمان موثر است.

و برای بقیه اختلالات، نوروفیدبک بهتر است به عنوان درمان مکمل استفاده شود؛ مانند وزوز گوش، اختلالات تنفسی، اوتیسم و ...