هیپوکسی چیست؟

همانطور که می‌دانید هایپوکسی (هیپوکسی) به معنای کاهش اکسیژن ‌رسانی است، کاهش خون ‌رسانی ممکن است تمامی ارگان‌های بدن را درگیر کند (که به آن هیپوکسی جنرال گفته می‌شود) یا تنها چند بافت را درگیر کند. مهم‌ترین علامت کلینیکی تشخیص هیپوکسی کبودی لب و انگشتان دست و پا است و به دلایل زیادی همچون خفگی، صعود به ارتفاعات، عدم تهویه مناسب ریه‌ها، کم‌خونی و ... اتفاق می‌افتد.

کاهش اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها بعد از مدتی باعث آسیب بافتی می‌شود.

هیپوکسی (هایپوکسی) یکی از محرک‌های مهم ترشح هورمون اریتروپویتین از کلیه‌ها است و در نتیجه ترشح آن از مغز استخوان اریتروسیت تولید می‌شود. هیپوکسی حتی اگر اریتروپویتین هم تولید نشود به صورت ناچیز باعث افزایش اریتروسیت می‌شود.

چند علامت شایع هایپوکسی

• تغییر رنگ پوست به سمت کبودی: مقادیر ناکافی اریتروسیت یا اکسیژن حمل شونده توسط آن‌ باعث تغییر رنگ پوست می‌شود. پوست افرادی که دچار هایپوکسی می‌شوند به کبودی می‌گراید. در مورد افرادی با پوست تیره، تغییر رنگ پوست در لب ها، لثه‌ها و اطراف چشم‌ها و ناخن‌ها برای تشخیص کلیدی‌تر است.
• سردرگمی (confusion): یکی از حالاتی که فرد بدون رویداد بخصوص مغزی از جمله ضربه دیدن یا هیپوگلیسمی دچار سردرگمی می‌شود می‌تواند به علت افت اکسیژن خون باشد.
• سرفه: سرفه می‌تواند یکی از عکس‌العمل‌های طبیعی بدن در برابر افت اکسیژن خون به خصوص در مبتلایان به بیماری آسم باشد. ریه‌ها هنگام سرفه اکسیژن بیشتری مصرف می‌کنند و این موضوع به همراه بدتر شدن علائم آسم می‌تواند خطرناک باشد.
• تاکی کاردی و تاکی پنه (افزایش ضربان قلب و تنفس سریع): همان‌طور که می‌دانید در شرایطی همچون فعالیت بدنی افزایش ضربان قلب طبیعی تلقی می‌شود اما همین حالت در زمان استراحت می‌تواند به علت‌های مختلفی همچون هایپوکسی مربوط باشد. علت فیزیولوژیک آن این است که در شرایطی که بدن به اندازه کافی اکسیژن دریافت نمی‌کند، قلب برای کمک به گردش خون و رساندن اکسیژن به سراسر بدن ضربان بیشتری می‌سازد و متعاقب آن تنفس تندتر می‌شود.
• ضعف تنفس: یکی از واضح‌ترین علائم هیپوکسی است و در مواردی به تاکی کاردی مرتبط است. ضعف تنفس در حالت استراحت رخ می‌دهد و می‌تواند آنقدر شدید باشد که به بیمار احساس خفگی دست بدهد. ضعف تنفس در حین فعالیت‌های خفیف و حتی در هنگام خواب نیز ممکن است اتفاق بیفتد و بیمار را از خواب بیدار کند. در برخی موارد تنگی نفس با خس خس همراهی دارد.

هیپوکسی شدید می‌تواند زندگی فرد را به خطر بی‌اندازد. اکسیژن درمانی کوتاه مدت برای گروهی از بیماران مبتلا به COPD  مفید است.

میزان نرمال اکسیژن خون چقدر است؟

برای تشخیص هایپوکسی بهتر است ابتدا میزان اکسیژن طبیعی خون را مشخص کنیم. مقدار اکسیژن خون را می‌توان با دستگاه اکسی‌متر اندازه‌گیری کرد و مقدار نرمال آن بین 80 تا ۱۰۰ میلی متر جیوه متغیر است. میزان اکسیژن خون کمتر از 80 میلی متر جیوه هایپوکسمی محسوب می‌شود.

علائم هیپوکسی به طور کلی

از آنجایی که مراکز عصبی بیشتر از سایر بافت‌ها به کاهش اکسیژن‌ حساسیت دارند در هایپوکسی ابتدا علائم مرکزی مثل تغییر وضعیت ذهنی مشاهده می‌شود. این علائم شامل اختلال در قضاوت، بی‌قراری، بی توجهی به محیط و در نهایت خواب آلودگی شدید و کوما است.

همچنین سیانوز از نشانه‌های دیررس هایپوکسی است.

برخی از این علائم را میتوان به صورت واضح در بیمار مشاهده کرد ولی همه علائم در ظاهر بیمار مشاهده نمی‌شود. این علائم عبارتند از؛ کبودی لب، کبودی دیستال بدن (انگشتان دست و پا)، سیانوز، افزایش دی ‌اکسید کربن مایعات بدن (هیپرکاپنه)، آسیب به بافت، تورم مغز، اختلال در خواب، احساس خفگی، خس خس سینه، تنگی نفس هنگام استراحت، تنگی نفس شدید بعد از فعالیت بدنی و کاهش تحمل به فعالیت‌های بدنی.

 

 

عوامل ایجاد کننده هیپوکسی چیست؟

مشکلات بسیاری اعم از مشکلات مربوط به بیماری زمینه‌ای در فرد و مشکلات محیطی در بروز هیپوکسی نقش دارند. برخی از این مسائل قابل پیش‌گیری هستند همانند:

کاهش اکسیژن جو بعنوان مثال در کوهنوردان، اختلالات عصبی- عضلانی، بیماری‌های ریوی همانند آسم و COPD، شانت، کم خونی همچون کم‌خونی فقرآهن، نارسایی گردش خون ناشی از خون‌ ریزی شدید یا مشکلات قلبی عروقی، ادم بافتی و نارسایی موضعی خون به بافت، مسمومیت با بعضی مواد همانند سیانور، کمبود برخی ویتامین‌ها، انسداد مجرای تنفسی برای مثال در خفگی‌ها، سندرم زجر تنفسی حاد، برخی داروها که تعداد تنفس را کاهش می‌دهند مثل داروهای اعتیاد آور و داروهای بیهوشی، بیماری‌های قلبی مادرزادی، آمفیزم که خود زیرمجموعه بییماری‌های انسدادی است، بیماری ریوی درون شبکه‌ای، انواع پنومونی،  آسیب به عضوهای قلب و ریه در اثر فشار زیاد مثل فشار آب در غواصی، ادم ریوی، آمبولی ریوی.

فرق هیپوکسی و هیپوکسمی چیست؟

هیپوکسمی همانطور که از اسمش ‌پیدا است (هیپو به معنی کم، اکسی به معنی اکسیژن و امیا به معنی خون) به وضعیتی گفته می‌شود که در آن میزان اکسیژن شریان کم است. اما هیپوکسی وضعیتی است که در آن اکسیژن برای عملکردهای عادی بدن کافی نیست. واژه هیپوکسی گاهی برای توصیف هر دو حالت هیپوکسی و هیپوکسمی استفاده می‌شود چرا که اکسیژن کم حیات منجر به کاهش اکسیژن خون نیز می‌گردد. هیپوکسمی همچنین می‌تواند باعث ایجاد هیپوکسی شود.

اگر هیپوکسی مزمن شده و درمان نشوده چه اتفاقی میفتد؟

هایپوکسی درمان نشده ممکن است به موارد زیر منجر شود:

گیجی، سردرد، خستگی، نارسایی قلبی، فشار خون بالا، فشار خون ریوی، افزایش ضربان قلب، نارسایی حاد تنفسی، افسردگی و سایر اختلالات خلقی، پلی سیتمی ثانویه (افزایش غیر طبیعی تعداد گلبول های قرمز).

جبران اکسیژن در هیپوکسی

افرادی که هیپوکسی ناشی از COPD دارند به درمان مادام العمر نیاز دارند تا از عوارض هایپوکسی جلوگیری شود. در این شرایط اکسیژن درمانی به بیمار کمک می‌کند موثرتر تنفس کند و کیفیت زندگی بیمار افزایش یابد. برای جبران هیپوکسی و پیش‌گیری از عوارض آن باید میزان اکسیژن خون بیمار به سطح نرمال برگردد. یک روش معمول برای ایجاد این وضعیت اکسیژن درمانی است. اکسیژن اضافی تنگی نفس را کاهش می‌دهد، اکسیژن خون را افزایش داده و فشار اضافی روی قلب و ریه را کم می‌کند. همچنین به علت تعدیل عملکرد قلب برای جبران اکسیژن فشار خون افزایش یافته را به سطح نرمال برمی‌گرداند. در اکسیژن درمانی از اکسیژن فشرده استفاده می‌شود که این گاز به صورت فشرده شده در یک کپسول قابل حمل ذخیره می‌گردد.

تاثیر دارو درمانی در درمان هایپوکسی

علاوه بر درمان‌ اکسیژن‌رسانی برای هیپوکسی در افراد مبتلا به COPD، دارو هم در پیشگیری از هایپوکسی نقش دارد. بعنوان مثال؛

داروهای آلرژی برای جلوگیری از منقبض شدن راه‌های هوایی، داروهای ضد فشار خون برای کاهش التهاب، داروهای قلبی برای کنترل نارسایی قلبی و درد قفسه سینه، دارو برای جلوگیری از سوهاضمه یا ریفلاکس معده. جدای از مصرف داروها و درمان‌ها توصیه می‌شود از محرک‌های محیطی که باعث تنگی نفس یا افت اکسیژن می‌شوند دوری کنید مثل؛ آلودگی هوا، سیگار کشیدن یا در معرض دود سیگار بودن (دود دست دوم)، مواد شیمیایی و گرد و غبار.

میزان موفق بودن درمان هیپوکسی چقدر است؟

می‌دانید که بیماری COPD قابل درمان نیست زیرا بخش‌های فیبروز شده ریه، خود را بازسازی نمی‌کنند و در صورتی که دلیل هایپوکسی این بیماری باشد باید برای پیش‌گیری از بروز عوارض احتمالی، بیمار تحت نظر پزشک باشد و داروهایش را طبق دستورالعمل مصرف کند. یکی از عوارض احتمالی بیماری COPD نارسایی تنفسی است و یکی از دلایل عمده مرگ و میر این بیماران ناشی از همین موضوع است. درمان منظم با اکسیژن در طولانی مدت، باعث افزایش کیفیت و طول عمر افراد مبتلا به COPD می‌شود. بعضی از این بیماران ممکن است حداقل روزی 15 ساعت به اکسیژن درمانی نیاز پیدا کنند. بسیاری از افرادی که لازم دارند از اکسیژن درمانی استفاده کنند زندگی عادی و فعالی دارند. در موارد بسیاری، اکسیژن درمانی به آسان‌تر شدن فعالیت، افزایش استقامت و کاهش تنگی نفس بیمار کمک کرده و امید به زندگی را در این افراد افزایش می‌دهد.

هایپوکسی مغزی و علت آن

هیپوکسی مغزی نوعی کمبود اکسیژن است که بر روی مغز اثر گذاشته است. این اتفاق وقتی روی می‌دهد که با وجود جریان خون به مغز اکسیژن کافی نمی‌رسد. هنگامی که جریان اکسیژن در بدن به طور کامل قطع شود باعث رخ دادن آنوکسی مغزی می‌شود. هیپوکسی مغزی یک وضعیت اورژانسی است زیرا سلول‌های مغزی برای زنده ماندن به طور مداوم نیاز به اکسیژن و مواد مغذی دارند و در صورت ادامه یافتن کمبود اکسیژن سلول‌های مغزی می‌میرند.

علل مختلفی می‌تواند باعث بروز هیپوکسی مغزی شوند بعنوان مثال غرق شدن، خفگی، ایست قلبی، سکته مغزی و... . در صورتی که بعد از مدتی هایپوکسی برطرف شود ممکن است آسیب جزئی به مغز وارد شده باشد مثل از دست دادن حافظه، مشکلات حرکتی و... و در موارد جدی، هیپوکسی ممکن است باعث ایجاد تشنج و نهایتا مرگ مغزی شود.

 

انواع هیپوکسی مغزی

هایپوکسی را می‌توان از خفیف تا شدید به 4 دسته تقسیم کرد:

• هیپوکسی مغزی پراکنده ناشی از کمبود اکسیژن خون است که باعث اختلال خفیف تا متوسط در عملکرد مغز می‌شود. این نوع هیپوکسی بین افرادی که نفس خود را به مدت طولانی نگه می‌دارند رایج است.
• ایسکمی مغزی سانترال؛ این ایسکمی زمانی که محرومیت اکسیژن در ناحیه خاصی از مغز اتفاق می‌افتد دیده می‌شود و معمولا در نتیجه خونریزی، سکته مغزی یا وجود آمبولی در یکی از رگ‌های خونی است.
• ایسکمی جنرالیزه مغز: زمان اتفاق میفتد که جریان خون ورودی مغز به طور کامل قطع می‌شود و در نتیجه به سرعت به آنوکسی مغزی منجر میشود. ین نوع ایسکمی می‌تواند به علت سكته مغزی (CVA) شديد، آسيب ناشی از گلوله یا خفگی باشد.
• انفارکتوس مغزی: زمانی که جریان خون در چند ناحیه از مغز قطع شده است اتفاق می‌افتد و موجب آسیب مغزی شدیدی می‌گردد. سکته مغزی شایع‌ترین علت ایجاد این نوع هیپوکسی شناخته شده است.

شرایط پزشکی که باعث هایپوکسی مغز می‌شوند

اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS) و سایر بیماری‌هایی که عضلات تنفسی را فلج می‌کند، آسیب مغزی، مسمومیت با کربن مونوکسید، ایست قلبی، خفگی، عوارض ناشی از بیهوشی، غرق شدن، مصرف بیش از حد دارو، ارتفاعات بالا، ضربان قلب نامنظم، بیماری های ریوی مانند بیماری مزمن انسدادی ریه یا COPD، عفونت‌های ریوی از جمله ذات الریه، ایست تنفسی، حمله شدید آسم، استنشاق دود ناشی از آتش سوزی، سکته مغزی، خفگی، آسیب و جراحت به ریه‌ها یا نای، آسیب و جراحتی که منجر به خونریزی شدید شود و فشار خون بسیار پایین می‌توانند سبب هایپوکسی مغز شوند.

کرونا و هایپوکسی

 

با وجود هایپوکسی در برخی بیماران مبتلا به کرونا بسیاری از این افراد هیچ نشانه‌ای از تنگی نفس ندارند. هیپوکسی می‌تواند بدون سر و صدا و علائم آسیب وارد کند. در بیماران مبتلا به کرونا ویروس، عفونت این ویروس ابتدا به دستگاه تنفسی از جمله مجاری و بافت ریه آسیب وارد می‌کند، آسیب به ریه باعث فقدان اکسیژن می‌شود و در صورت عدم بروز علائم در برخی افراد هایپوکسی خاموش رخ می‌دهد. هیپوکسی خاموش ناشی از از ترکیب چند مکانیزم‌ زیستی است که ممکن است به طور همزمان در ریه‌های بیماران COVID19 رخ ‌دهد. به طور معمول ریه‌های فرد سالم، اکسیژن خون را در سطحی بین 95 تا 100 درصد نگه می‌دارند.

اگر اکسیژن کم‌تر از 94 درصد باشد نگران کننده است و ممکن است به اکسیژن درمانی نیاز باشد.